در سلسله مطالب گذشته درباره نظریات محققان غربی و ایرانی درباره تاریخچه، منشأ و نمادهای موجود در فرش ایرانی سخن گفتیم. همان طور که پیش از این اشاره کردیم، کشف فرش پازیریک نشان داد که نقوش فرش ایرانی، بر خلاف برخی از نظریات غربی، ریشه در تمدن و فرهنگ ایرانی دارد. باغ های فردوس را می توان یکی از دستمایه های تولد نقوش فرش ایرانی دانست. در این مقاله به بررسی نقوش گلستان که از باغ های فردوس ایرانی نشان دارند، می پردازیم.
نقوش فرش گلستان
در مورد این نقش دکتر علی حصوری چنین می گوید : « یکی از نقشه های فرش ایران ، باغی را تصویر می کند که اساساً با نقشه ی فردوس ها که شرح آن در مقاله نمادپردازی و سمبولیسم فرش ایرانی رفت مطابقت می کند. قدیمی ترین توصیف از چنین نقشه ای در تاریخ های اسلامی آمده و توصیف فرشی است که برای کاخ تیفسون بافته شده بود و گلستانی را تصور می کرد . در این فرش انواع گوهر ها و زر و سیم هم بکار رفته بود .
عمده قالی های گلستان باقی مانده، از دوره صفوی به بعد بافته شده ، مخصوصاً نوعی از آن که جزو دسته فرش های شمال غربی ایران به شمار می رود و به طور مشخص دارای نقشه ی گلستان است و دارای چند ( در حدود هفت ) حاشیه ی گل دار و از جمله دارای حاشیه ی پهنی است ، معمولاً پر گل ، درختی با گل و بلبل و متنی که شبکه آبیاری و چند استخر ( آبگیر ) آن را به چند قسمت اساسی ( چهار ، شش ، هشت و امثال آن ) تقسیم کرده و هر قسمت خود دارای شش و گاه چهار قسمت است ، به طوریکه تقسیم بندی با مضارب شش ( یا دوازده یا بیست و چهار ) در آن رعایت شده است .
جوی های آب در نقوش فرش گلستان
حرکت آب در جوی ها با خط های موجی و رنگ آبی نشان داده می شود و در جوی ها ماهی و پرنده وجود دارد . ملاحظه می شود که چگونه نقش باغ مینوی به روی فرش آمده است . بدیهی است که این نقشه در طی تاریخ متحول شده و مخصوصاً از قرن دوازدهم هجری قمری ( هجدهم میلادی ) روایت های جدید و متفاوتی از آن پدید آمده است .
اکنون در کنار فرش ایرانی ( و تحت تأثیر آن در عمده فرش های جهان ) و در حد فاصل حاشیه ها ، نوار ها یا خط های باریکی، گاه تنها با یک ردیف گره وجود دارد که قالی بافان غرب ایران به آنها آب یا راه می گویند که یادگاری از کناری ترین جوی آب شبکه ی آبیاری فردوس ها و راهی که ظاهراً در کنار تمام باغ ها وجود داشته است . تعداد فرش های گلستان باقی مانده در موزه ها، مجموعه ها و بازار های جهان که تا به حال شناسایی گردیده اند، در حدود بیست عدد است .
ارتباط نقوش فرش گلستان با فرش پازیریک
نقشه ی گلستان ، چنان که گفته شد تصویری از فردوس ها و در نتیجه دست کم متعلق به هزاره ی دوم پیش از میلاد است ،چیزی که در تصور هیچ یک از محققان قدیم ، از جمله آرتو پوپ نمی گنجید زیرا آنان باور نداشتند که قالی بافی هنر عهد مفرغ است .
همچنان که حتی امروز بسیارند محققانی که آن را ابتکار کوچ نشینان می دانند و تا پیش از کشف پازیریک به پیش از میلاد توجهی نداشتند . اگر فرش پازیریک که در شمال آلتایی کشف شده و متعلق به حدود چهارصد سال قبل از میلاد است ، دارای چند حاشیه و از جمله یک حاشیه ی پهن است ، این تنها تحت تأثیر فرهنگ ایرانی توانسته است شکل گیرد ، چنان که نقش های آن ( نیلوفر آبی ،سوار پارسی و گریفین ) هم ایرانی و به قول مکتشف آن یکی رودنکو ، یاد آور تخت جمشید است .
ارتباط نقوش فرش خشتی با نقوش فرش گلستان
اگر شبکه ی باغچه های گلستان را کاملاً منظم و خلاصه کنیم به چه می رسیم ؟ باید هر باغچه بصورت یک مربع یا مستطیل در آید و با حاشیه ای مشخص شود . چنین نقشه ای را در ایران خشتی یا قبقابی می نامند . مخصوصاً نوعی که در چهار محال و سپس بختیاری رایج شده ، می تواند خلاصه ی مستقیمی از نقشه گلستان باشد . باقی ماندن این نقشه به طور شایع در غرب ایران که گهواره های تمدن کهن ایرانی و سنت ویژه ای در بافندگی است ، عجیب نیست . خشتی های قدیم چهار محال ، به شیواترین وجهی حکایت از آن دارد که یادگار نقشه ی گلستان است و همراه تغییر اعتقادات ، کاملاً رنگ تزیینی و بومی گرفته است . حتی نقشه ی معروف سبزیکار در کرمان نیز به شیوه ای دیگر یادآور فردوس های آسمانی است و باغهای زمینی . »
به این ترتیب گروه زیادی از طرح های فرش ایران را می توان در گروه نقشه های گلستان قرار داد . از جمله برخی از طرح های قالیچه های بلوچ خراسان، انواع طرح های یلمه در فارس و چهار محال و بختیاری و حتی نقش معروف لچک و ترنج ، خود زاده ی نقش گلستان است.
در مقاله بعدی به نقوش معروف و محبوب لچک و ترنج می پردازیم و به یافته های علمی حصوری در باب آن نگاهی می اندازیم .